ชีวิตสร้างสรรค์ของสารพันชีวิต

เรื่องโดย รักฉัตร เวทีวุฒาจารย์

แต่ก่อนแต่ไร เราเชื่อกันว่า คนแตกต่างจากสัตว์เพราะพวกเรานั้นฉลาด เรียนรู้ได้เร็ว และรู้จักสร้างเครื่องมือเครื่องใช้สำหรับการดำรงชีวิตได้ แต่เหตุผลนั้น นำมาใช้บอกความแตกต่างไม่ได้อีกต่อไป เพราะสัตว์หลายชนิดก็ฉลาด รู้จักเรียนรู้ และมีเครื่องไม้เครื่องมือใช้เช่นกัน โดยเฉพาะอย่างยิ่งสัตว์ที่อยู่ในอันดับไพรเมต

ชิมแปนซี มีความเฉลียวฉลาดไม่เป็นรองใคร แน่นอนว่าพวกมันรู้จักประยุกต์เอาสิ่งของตามธรรมชาติมาใช้เป็นเครื่องมือในการหากิน เวลาหิวน้ำ แม้มันจะใช้มือวักน้ำขึ้นมากินได้ แต่มันก็มีวิธีที่สะดวกสบายกว่า ด้วยการใช้ใบไม้ตักน้ำ หรือทำฟองน้ำชั่วคราว ด้วยการขยำใบไม้ให้เป็นก้อน แล้วจุ่มลงไปเอาน้ำขึ้นมากิน เวลาอยากกินผลไม้เปลือกแข็ง ก็รู้จักเอาหินมาทุบเปลือกให้แตก

เนื่องจากชิมแปนซีเป็นสัตว์ที่กินทั้งพืชและสัตว์ ดังนั้นจึงไม่แปลกถ้าพวกมันจะมีมุมโหด นักชีววิทยาพบหลักฐานว่า ชิมแปนซีที่ประเทศเซเนกัลเอากิ่งไม้มาทำเป็นหอก เพื่อใช้ล่าลิงบุชเบบี้ที่หลับพักผ่อนนอนกลางวันอยู่ตามโพรงไม้มากินเป็นอาหาร

นอกจากใช้เครื่องมือง่ายๆ เพื่อหากินแล้ว ชิมแปนซียังรู้จักใช้เครื่องมือหลายอย่างร่วมกันด้วย อย่างชิมแปนซีในบริเวณสามเหลี่ยมกัวลูโก (Goualougo Triangle) ประเทศสาธารณรัฐคองโกนั้น มีชุดคิทสำหรับใช้ตกปลวกที่เป็นเทคนิคเฉพาะถ่ายทอดจากรุ่นสู่รุ่น ชุดคิทตกปลวกนี้จะประกอบด้วยอุปกรณ์สองชนิด คือ กิ่งไม้ที่มีลักษณะแข็ง ไว้สำหรับทะลวงจอมปลวกหรือพื้นดินให้เป็นรู และกิ่งไม้อีกอันที่ปลายถูกทำเป็นแฉกคล้ายปลายพู่กัน ไว้สำหรับแหย่ลงไปตกปลวกในรู ซึ่งกิ่งไม้ปลายพู่กันนี้ไม่พบในสังคมชิมแปนซีที่อื่น

น้ำผึ้งเป็นอาหารสุดโปรดอีกอย่างของชิมแปนซี แม้ภารกิจพิชิตรังผึ้งนี้ จะคล้ายกับการตกปลวก แต่มันยากกว่าตรงที่ต้องระวังไม่ให้โดนผึ้งต่อย ชุดคิทสำหรับทะลวงรังผึ้งจึงมีอุปกรณ์มากกว่า 2 ชิ้น ซึ่งหลักๆ ประกอบด้วย ท่อนไม้ขนาดใหญ่ ที่เรียกว่า พาวน์เดอร์ (pounder) สำหรับกระทุ้งเพื่อไล่ผึ้งและทำลายปากทางเข้ารัง จากนั้นจะใช้คอลเลกเทอร์ (collector) ที่เป็นกิ่งไม้เล็กเรียว ตรงปลายเป็นฝอยๆ เหมือนปลายพู่กัน แหย่เข้าไปเอาน้ำผึ้งออกมากิน แต่รังผึ้งบางรังก็ซับซ้อนและพิชิตได้ยาก ต้องใช้อุปกรณ์เพิ่มขึ้นอีก โดยหลังจากใช้พาวน์เดอร์กระทุ้งแล้ว จะมีท่อนไม้อีกท่อนเป็นตัวช่วยเปิดปากรังให้กว้างขึ้น จากนั้นจะมีไม้แหย่ ไว้แหย่เข้าไปสำรวจและประเมินรังผึ้ง ก่อนที่จะใช้คอลเลกเทอร์จิ้มเอาน้ำผึ้งมากิน และในกรณีที่ยังมีผึ้งป้วนเปี้ยนรบกวน ก็จะมีกิ่งไม้อีกอันที่ยังมีใบไม้ติดอยู่ไว้ใช้ปัดไล่

อุรังอุตังก็ฉลาดและสามารถไม่แพ้ชิมแปนซี ไม่ว่าจะเป็นการทะลวงรังผึ้ง ตกปลวก หรือทำฉมวกแทงปลา พวกมันก็ทำได้ แถมยังรู้จักใช้ใบไม้มาช่วยในการทำเสียงร้องให้ดังกังวาน ล่อหลอกศัตรูให้คิดว่าเป็นเสียงของสัตว์ใหญ่ และด้วยลักษณะนิสัยซึ่งรักสันโดษ ใช้ชีวิตส่วนใหญ่อยู่บนยอดไม้ พวกมันจึงมีความสามารถพิเศษที่หาไม่ได้ในสัตว์อื่น นั่นคือ การสร้างรังนอนแบบฉุกเฉินด้วยเวลาเพียง 5-6 นาทีเท่านั้น อุรังอุตังจะนำกิ่งไม้มาซ้อนทับกันบนคาคบที่มั่นคงแข็งแรงเพื่อทำเป็นเตียงนอนแสนสบาย แถมในวันที่ฝนตกก็จะทำหลังคาเป็นออปชั่นเสริมด้วยอีกต่างหาก

กอริลลา เป็นสัตว์อีกชนิดที่มีความเฉลียวฉลาดเป็นเลิศ แต่พบว่าพวกมันไม่นิยมประดิษฐ์เครื่องมือใดๆ เพื่อใช้ในการหากินเหมือนไพรเมตชนิดอื่น นั่นเป็นเพราะกอริลลากินพืชเป็นอาหารหลัก ถ้าต้องปอกเปลือกผลไม้แข็งๆ พวกมันก็แข็งแรงพอที่จะจัดการแกะเอาเนื้อออกมากินได้อย่างสบาย หรือในกรณีที่ไม่ไหวจริงๆ ก็มีบ้างที่จะเอาก้อนหินมาช่วยทุบ กอริลลาใช้เครื่องมือเพื่อการดำเนินชีวิตด้านอื่นๆ มากกว่า เช่น ใช้กิ่งไม้มาวัดความลึกของน้ำตอนเดินลุยน้ำข้ามลำธาร หรือใช้ท่อนไม้มาทำเป็นสะพานชั่วคราวตอนเดินบนพื้นป่าพรุซึ่งนิ่มและยวบ

สำหรับในประเทศไทยของเรา ลิงแสมแห่งลพบุรี สุดสร้างสรรค์ไม่น้อยหน้าใคร แล้วยังมีสุขภาพในช่องปากดีเลิศ นักวิจัยจากประเทศญี่ปุ่นพบว่า ลิงแสมบางตัวมีพฤติกรรมชอบดึงผมนักท่องเที่ยว แต่ยังดีที่ดึงแล้วเอาไปใช้ประโยชน์ด้วยการเอาไปใช้เป็นไหมขัดฟัน ซึ่งการขัดฟันนี้ ลิงแสมในพื้นที่อื่นก็ทำ แต่ใช้เส้นใยกาบมะพร้าวหรือกิ่งไม้เล็กๆ

ที่ยกมาเป็นเพียงบางตัวอย่าง ยังมีสัตว์อีกหลายชนิดที่สรรค์สร้างเครื่องมือขึ้นมาใช้ได้อย่างน่าทึ่ง และเหตุผลที่ทำให้ทั้งคนและสัตว์มีชีวิตอยู่อย่างสร้างสรรค์นั้น มาจากเหตุผลเดียวกัน คือ “เพื่อความอยู่รอด”