เห็ดต้านมะเร็ง ยาจากธรรมชาติ

เรื่องโดย รวิศ ทัศคร

เห็ดมักจะถูกเอาไปจัดไว้ในกลุ่มเดียวกับพืช แต่อันที่จริงแล้วเห็ดเป็นเชื้อราชั้นสูง ไม่ใช่ทั้งพืชและสัตว์

เห็ดในโลกนี้เท่าที่เคยมีการจำแนกเอาไว้นั้นมีมากถึง 14,000 ชนิด (สปีชีส์) บางชนิดก็มีพิษ ไม่ควรนำมาบริโภค เคยมีรายงานว่าเห็ดที่รับประทานได้ในโลกนี้มีถึง 3,000 ชนิด มี 200 ชนิดที่คนเรานิยมนำมารับประทาน มี 100 ชนิดที่มีการผลิตในเชิงเกษตรกรรม และมีเพียงบางชนิดที่มีการผลิตในระดับอุตสาหกรรม^[^1] ซึ่งมีการควบคุมจึงรับประทานได้อย่างปลอดภัย ต่างจากเห็ดที่เก็บในป่า ต้องมีการพิจารณาชนิดอย่างระมัดระวัง

เห็ดหัวลิงสดและแห้ง

มีเห็ดอยู่หลายชนิดที่มีสารต้านมะเร็งอยู่ในตัว ได้แก่

เห็ดร่างแห (ชื่อสามัญ bamboo fungus, veiled lady ชื่อวิทยาศาสตร์ Dictyophora indusiata)
เห็ดนางรมสีทองหรือเห็ดนางรมทอง (ชื่อสามัญ golden oyster mushroom ชื่อวิทยาศาสตร์ Pleurotus citrinopileatus)
เห็ดหูหนู (ชื่อสามัญ Jew’s ear, jelly ear, Judas’s ear ชื่อวิทยาศาสตร์ Auricularia auricula, A. polytricha, A. delicata)
เห็ดหัวลิงหรือเห็ดยามาบูชิตาเกะ (ชื่อสามัญ lion’s mane mushroom ชื่อวิทยาศาสตร์ Hericium erinaceus, H. coralloides)
เห็ดไมตาเกะ (ชื่อสามัญ maitake, signorina mushroom หรือ chestnut Mushroom ชื่อวิทยาศาสตร์ Polyporus frondosus)
เห็ดตีนแรด (ชื่อสามัญ Mongolia tricholoma ชื่อวิทยาศาสตร์ Tricholoma mongolicum)
เห็ดนางรม (ชื่อสามัญ oyster mushroom ชื่อวิทยาศาสตร์ Pleurotus ostreatus)
เห็ดสนหรือเห็ดมัตสึทาเกะ (ชื่อสามัญ pine mushroom ชื่อวิทยาศาสตร์ Tricholoma matsutake)
เห็ดกระดุมบราซิล (ชื่อสามัญ princess matsutake, Brazilian mushroom ชื่อวิทยาศาสตร์ Agaricus blazei, A. subrufescens, A. brasiliensis, A. rufotegulis)
เห็ดกระชายหรือเห็ดขอนสนน้ำผึ้งแบบไม่มีวงแหวน (ชื่อสามัญ ringless honey mushroom ชื่อวิทยาศาสตร์ Armillaria tabescens)
เห็ดหอม (ชื่อสามัญ shiitake, sawtooth oak mushroom ชื่อวิทยาศาสตร์ Lentinus edodes)
เห็ดหิมะหรือเห็ดหูหนูขาว (ชื่อสามัญ snow fungus ชื่อวิทยาศาสตร์ Tremella fuciformis)
เห็ดแครงหรือเห็ดตีนตุ๊กแก (ชื่อสามัญ split gill mushroom ชื่อวิทยาศาสตร์ Schizophyllum commune)
เห็ดฟาง (ชื่อสามัญ straw mushroom ชื่อวิทยาศาสตร์ Volvariella volvacea)
เห็ดเข็มทอง (ชื่อสามัญ winter mushroom, enokitake ชื่อวิทยาศาสตร์ Flammulina velutipes)

เห็ดเหล่านี้ หากมีโอกาสอาจได้นำมารีวิวให้ผู้อ่านฟังอีก แต่ในบทความฉบับนี้เราจะเลือกมาสักสองสามชนิดเพื่อมาสนทนาบอกเล่าเรื่องราวของมันกันครับ

เห็ดหัวลิงหรือเห็ดยามาบูชิตาเกะ (lion’s mane mushroom)

เห็ดชนิดนี้พบได้ทั่วไปในทวีปอเมริกาเหนือ ยุโรป และเอเชีย มีการบริโภคมาหลายร้อยปีแล้วในจีน อินเดีย ญี่ปุ่น และเกาหลี ในสูตรอาหารป่าและใช้รักษาโรคในระบบย่อยอาหาร ในเห็ดแห้ง 100 กรัม จะมีโปรตีน 26.3 กรัม ไขมัน 4.2 กรัม คาร์โบไฮเดรต 44.9 กรัม ใยอาหาร 6.4 กรัม วิตามินบี 1 0.89 มิลลิกรัม วิตามินบี 2 1.89 มิลลิกรัม และแคโรทีน 0.01 มิลลิกรัม นอกจากนี้ยังมีเกลือแร่ต่าง ๆ ในปริมาณเล็กน้อย ได้แก่ แคลเซียม โครเมียม โคบอลต์ ทองแดง เหล็ก แมกนีเซียม แมงกานีส โมลิบดีนัม ฟอสฟอรัส ซีลีเนียม โซเดียม กำมะถัน และสังกะสี มีการศึกษาพบว่านอกเหนือจากผลในด้านการต้านมะเร็งและเนื้องอกแล้ว เห็ดหัวลิงยังมีคุณสมบัติช่วยในด้านสุขภาพหลายอย่าง เช่น ต้านการเกิดแผลในกระเพาะอาหาร (antiulcer) กระตุ้นภูมิคุ้มกัน ต้านอนุมูลอิสระ ลดความดันโลหิต ต้านเบาหวาน ต้านการอักเสบ ปกป้องระบบประสาท และต้านเชื้อจุลินทรีย์^[2]

เคยมีผู้ศึกษาว่าสารสกัดดอกเห็ดหัวลิงที่สกัดด้วยวิธีใช้น้ำร้อน (hot water extraction: HWE) หรือใช้เอทานอลที่ความเข้มข้นร้อยละ 50 สกัดร่วมกับการใช้ไมโครเวฟ (microwave assisted extraction: MWE) สามารถผลักดันให้เกิดการตายของเซลล์ด้วยกระบวนการทำลายตนเอง (proapoptosis) ของ CT-26 ที่เป็นเซลล์มะเร็งลำไส้ใหญ่ของหนูทดลอง ซึ่งการฉีดสารสกัดเห็ดเข้าไปในช่องท้องของหนู (10 มิลลิกรัมต่อน้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม) เป็นเวลา 2 สัปดาห์ จะลดน้ำหนักของเนื้องอกลงไปได้ถึงร้อยละ 38 และยังขัดขวางการลุกลามของมะเร็งปอดในหนูทดลองไปได้ถึงร้อย 66 สำหรับ HWE และร้อยละ 69 สำหรับ MWE อีกด้วย^{[3], [4]} โดยตัวอย่างที่นำมานี้เป็นส่วนน้อยเท่านั้นยังมีงานการศึกษาอื่น ๆ อีกมากมายหลายชิ้นด้วยกัน

เมื่อมีการค้นพบสมบัติที่ดีต่าง ๆ ของเห็ดหัวลิงแล้ว จึงมีความพยายามในการแยกส่วนประกอบของสารสกัดเห็ดว่ามีสารชนิดใดบ้างที่มีผลยับยั้งมะเร็ง ซึ่งพบว่าสารประกอบที่พบในเห็ดหัวลิงดังต่อไปนี้มีผลในการต้านมะเร็งทั้งสิ้น

สารพอลิแซ็กคาไรด์ทั้งหมดที่สกัดจากเห็ดหัวลิง (Hericium erinaceus polysaccharide, HEPS) ^[5]

HEG-5 ซึ่งเป็นสารประกอบเชิงซ้อนของพอลิแซ็กคาไรด์-โปรตีน (polysaccharide protein complex) จากการหมักเส้นใยเห็ดหัวลิง

กรดไขมัน (9R,10S,12Z)-9,10-dihydroxy-8-oxo-12-octadecenoic acid

สารในกลุ่ม g-pyrones อันได้แก่ erinapyrones-A และ erinapyrones-B

สารกลุ่ม g-pyridine alkaloids โดยเฉพาะสาร erinacerin-P จากเส้นใยเห็ดหัวลิง

สารในกลุ่ม g-lactams และ g-lactones

สารในกลุ่ม phenolic derivatives ซึ่งได้แก่ isohericenone-J, hericenone-J, 4-[3′,7′-dimethyl-2′,6′-octadienyl]-2-formyl-3-hydroxy-5-methoxybenzylalcohol, Hericenone-I,

hericenone-L, hericene-D, 3,4-dihydro-5-methoxy-2-methyl-2-(4′-methyl-2′-oxo-3′-pentenyl)-9(7H)-oxo-2H-furo-[3,4-h]benzopyran

สารในกลุ่มเออร์โกสเทอรอล (ergosterols) และ ergosterol peroxide ซึ่งเป็นอนุพันธ์

สาร cerebroside E ซึ่งเป็นสารในกลุ่มของไกลโคสฟิงโกลิพิด (glycosphingolipid) ซึ่งเป็นกลุ่มไขมันที่มีขั้ว มีหน้าที่เกี่ยวกับระบบภูมิคุ้มกัน มีการศึกษาในหญ้าปักกิ่งพบผลในการยับยั้งมะเร็งอีกด้วย (สนใจอ่านเพิ่มเกี่ยวกับไกลโคสฟิงโกลิพิดในหญ้าปักกิ่งได้ที่ https://pharmacy.mahidol.ac.th/en/knowledge/article/140/หญ้าปักกิ่ง/)

เห็ดกระดุมบราซิลหรือเห็ดบราซิล (princess matsutake หรือ Brazilian mushroom)

เห็ดกระดุมบราซิลมีถิ่นกำเนิดที่เขตเมืองพีดาด (Piedade) ในรัฐเซาเปาลู (São Paulo) รวมถึงในแถบตอนใต้ของประเทศบราซิล และในประเทศเปรู นอกจากนี้ยังพบในรัฐแคลิฟอร์เนียและรัฐฟลอริดาของสหรัฐอเมริกาอีกด้วย ที่มีชื่อขึ้นต้นด้วยคำว่ากระดุมนี้เพราะเป็นเห็ดที่อยู่ในสกุล (genus) เดียวกับเห็ดกระดุมหรือเห็ดแชมปิญอง (Agaricus bisporus) ที่คนไทยรู้จักกันดีนั่นเอง เห็ดชนิดนี้เป็นที่รู้จักในต่างประเทศมานาน เช่น ในญี่ปุ่น เริ่มนำมาเพาะตั้งแต่ปี พ.ศ. 2503 และมีการเพาะเชิงการค้าในจีน ที่มณฑลฝูเจี้ยนมาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2538 ซึ่งในเมืองไทยของเรา ศูนย์วิจัยและพัฒนาโครงการหลวงขุนวาง อำเภอแม่วาง จังหวัดเชียงใหม่ ศึกษาวิจัยจนเพาะและขยายพันธุ์ได้ในปี พ.ศ. 2535 และพัฒนาไปจนถึงขั้นเพาะเลี้ยงขยายในเชิงการค้าได้สำเร็จ

เห็ดชนิดนี้นำมาใช้ทั้งเป็นอาหารที่ให้คุณค่าทางโภชนาการและในเชิงของอาหารฟังก์ชัน (functional food) ที่นอกเหนือจากให้รสชาติและความอิ่มแล้ว ยังให้ผลในการเสริมสร้างสุขภาพและป้องกันโรค เห็ดกระดุมบราซิลเมื่อใช้ประกอบอาหารจะให้รสชาติกลมกล่อมและมีกลิ่นคล้ายอัลมอนด์ ปกติจะใช้ดอกแห้งหรือดอกสดใส่ลงในเมนูอาหารหรือน้ำซุป น้ำสต๊อก หรือใส่ตุ๋นกับซี่โครงแบบเดียวกับที่ใช้เห็ดหอม เพื่อเพิ่มกลิ่นรสและคุณค่าทางโภชนาการ ถือเป็นอาหารที่มีราคาแพง โดยมีราคาในปี พ.ศ. 2565 อยู่ที่ 450–500 บาท ต่อเห็ดแห้ง 100 กรัม

เห็ดกระดุมบราซิลสดและแห้ง

ตั้งแต่การค้นพบในยุค 60s มีการศึกษาเกี่ยวกับเห็ดกระดุมบราซิลมากมายทั้งในแบบที่ทำในหลอดทดลอง (in vitro) ในสัตว์ทดลอง (in vivo) และการทดลองทางคลินิก ซึ่งสาธิตให้เห็นว่ามีประโยชน์ในการนำไปประยุกต์ใช้งานทั้งทางยาและโภชนเภสัช เนื่องจากเป็นอาหารฟังก์ชันที่มีความสามารถในการเพิ่มภูมิคุ้มกันต่อต้านการเกิดเนื้องอกและมะเร็ง รักษาสมดุลการทำงานของระบบภูมิคุ้มกัน (immunoregulating) ต่อต้านการกลายพันธุ์ (antimutagenic) และการต้านอนุมูลอิสระ ทำให้เห็ดกระดุมบราซิลได้รับความสนใจเพิ่มขึ้นมากในปัจจุบัน

ในแง่ของการรักษาสมดุลการทำงานของระบบภูมิคุ้มกันและภูมิคุ้มกันต่อต้านการเกิดเนื้องอก โดยเฉพาะผลของมันในด้านเซลล์กลืนกิน (phagocytic) และด้านการต้านพิษในระดับยีน (antigenotoxic) ในระบบภูมิคุ้มกันของคนเรามีจำนวนเม็ดเลือดขาวที่เป็น NK Cell (natural killer cell) ประมาณร้อยละ 15 เซลล์เม็ดเลือดขาวพวกนี้เป็นเซลล์ด่านแรกสุดที่จะคอยกำจัดและทำลายเชื้อโรค ไวรัส มะเร็ง หรือสิ่งแปลกปลอมทั้งหลายที่เข้ามาในร่างกาย โดยไม่ต้องรอการกระตุ้นหรือสั่งการจากเม็ดเลือดขาวชนิดอื่นก่อน ซึ่งจากการทดลองในสัตว์พบว่า การป้อนสารสกัดเห็ดกระดุมบราซิลให้หนูทดลองในปริมาณ 4–100 มิลลิกรัมต่อน้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม เป็นเวลา 21 วัน จะช่วยเพิ่มการทำงานของ NK cell และแมโครฟาจ (macrophage) ซึ่งเพิ่มการหลั่งไซโทไคน์ (cytokine) ที่เกี่ยวข้องอย่าง IL-6 มากขึ้น^[6] ทำให้เพิ่มความเป็นพิษต่อเซลล์ต่อการเริ่มเกิดและการลุกลามของเซลล์มะเร็งได้ สารต้านเนื้องอกและมะเร็งจากเห็ดกระดุมบราซิลคือพอลิแซ็กคาไรด์และสารประกอบเชิงซ้อนที่เกิดจากพอลิแซ็กคาไรด์ที่มีโปรตีนจับอยู่ มีทั้งกลุ่มสารโมเลกุลใหญ่ เช่น polysaccharides [β-glucans, glucomannan, และ mannogalactoglucan] รวมถึง proteoglucans และ riboglucans และพวกโมเลกุลเล็กอย่างพวกอนุพันธ์ของเออร์โกสเทอรอลและสารแอลคาลอยด์ต่าง ๆ

โดยสารสำคัญในเห็ดกระดุมบราซิล มีดังนี้

สารในกลุ่มพอลิแซ็กคาไรด์จากเห็ดกระดุมบราซิล (A. blazei polysaccharides, ABP) ได้แก่ β-(1-6)-glucan, β-(1-3)-glucan, α-(1-6)- and α-(1-4)-glucan, glucomannan และอื่น ๆ โดยมีตัวหลักคือกลุ่ม β-D-glucan โดย β-(1-6)-(1-3)-glucans ที่ละลายน้ำได้ใน ABP จะเป็นตัวที่ทำหน้าที่ส่วนใหญ่ในการกระตุ้นภูมิคุ้มกัน

สารในกลุ่มพอลิแซ็กคาไรด์จากเห็ดกระดุมบราซิลที่มีน้ำหนักโมเลกุลต่ำ (low molecular weight polysaccharide: LMPAB) เช่น β-(1-3)-glucan

FA-2-b-b ซึ่งเป็น RNA–protein complex ที่พบในเห็ดกระดุมบราซิล ซึ่งจากการทดลองแบบ in vitro พบว่ามีผลกดการเจริญเติบโตและการมีชีวิตของเซลล์มะเร็งเม็ดเลือดขาวของมนุษย์สายพันธุ์ HL-60 ลงได้

สารในกลุ่มอนุพันธ์ของเออร์โกสเทอรอล (ergosterol derivatives) ทั้ง ergosterol และอนุพันธ์คือ blazein และ agarol

สารกลุ่มแอลคาลอยด์ (alkaloids) พบในสารสกัดเห็ดโดยใช้น้ำร้อน (HWE) โดยมี agaritine ซึ่งเป็นแอลคาลอยด์ที่มีไฮดราซีนเป็นองค์ประกอบ พบว่าสารตัวนี้ขัดขวางการเพิ่มจำนวนของเซลล์มะเร็งเม็ดเลือดขาวของมนุษย์จำนวน 4 สายพันธุ์ที่ใช้ทดลองในห้องปฏิบัติการ ได้แก่ U937, Molt4, HL-60, และ K562 ลงได้

จากที่กล่าวมาจะเห็นได้ว่าเห็ดที่รับประทานได้และคุ้นเคยกันกว่า 15 ชนิดข้างต้น เป็นอาหารที่มีประโยชน์ ช่วยป้องกันและบรรเทาความเสี่ยงต่อการเป็นมะเร็งจากสารพิษนานาชนิดที่พวกเรารับเข้าไปทุกวันได้เป็นอย่างดี เราเล่าเนื้อหาวิชาการมามากแล้วก่อนจบบทความในตอนนี้ขอเปลี่ยนบรรยากาศมาเรื่องเบา ๆ กันบ้าง ผู้เขียนมีสูตรซุปเห็ดกระดุมบราซิล (ใช้เห็ดแชมปิญองทำก็ได้) มาฝากสองสูตร เผื่อใครอยากทดลองนำไปปรุงเพื่อสุขภาพกันครับ

สูตรแรก แกงจืดฟักเขียวไส้กรอกโชริโซ (Chorizo) ใส่เห็ดกระดุมบราซิล วิธีทำง่ายมาก เพียงต้มน้ำ 1.7 ลิตรให้เดือดในหม้อ หั่นฟักใส่ลงไปพอประมาณ ต้มให้เดือดต่อสัก 10 นาที ใช้ไส้กรอกโชริโซ 1-2 เส้น มาหั่นเป็นแว่น ใส่ลงไป ใส่เกลือ และพริกไทยตามชอบ ต้มต่อด้วยไฟอ่อนราว 5 นาที จากนั้นใส่เห็ดกระดุมบราซิลสดลงไป 1 แพ็ก ต้มต่ออีก 5 นาที แต่งหน้าด้วยผักตามชอบ แล้วยกเสิร์ฟ
สูตรที่สอง ซุปเห็ดกระดุมบราซิล ใส่สาหร่ายคอมบุ วิธีทำ ก่อนจะปรุงให้แช่เห็ดกระดุมบราซิลตากแห้ง 45 กรัม และสาหร่ายคอมบุ 40 กรัม ในน้ำให้ฟูก่อน สัก 30 นาที แช่ถั่วดำ 115 กรัมในน้ำล่วงหน้าด้วย 3 ชั่วโมง พอครบเวลาแล้วเทน้ำที่แช่ทิ้งไป จากนั้นใส่น้ำ 4 ลิตรในหม้อ ใส่ข้าวโพดสดลงไป 1 ท่อน เพื่อให้น้ำซุปหวาน ต้มให้เดือด ใส่น้ำมันงา ¼ ช้อนชา ใส่ถั่วดำกับเห็ดที่แช่น้ำแล้วลงไป ใส่ลำไยอบแห้ง 20 กรัม มะม่วงหิมพานต์คั่ว 100 กรัม ต้มด้วยไฟแรง 15 นาที ใส่สาหร่ายคอมบุลงไปต้มต่อด้วยไฟกลาง เป็นเวลา 30–40 นาที แล้วอุ่นด้วยไฟอ่อนอีก 45 นาที จากนั้นแต่งรสด้วยเกลือเล็กน้อย แล้วเสิร์ฟ

ทำแล้วได้รสชาติถูกปากหรือไม่อย่างไร ฝากข้อความผ่านมาทางกองบรรณาธิการได้นะครับ พบกันฉบับหน้า

อ้างอิง

Dayani, S., & Sabzalian, M. R. (2018). Genetically modified plants as sustainable and economic sources for RUTFs. In Genetically engineered foods (pp. 49-84). Academic Press.
Friedman, M. 2015. Chemistry, nutrition, and health-promoting properties of Hericium erinaceus (Lion’s Mane) mushroom fruiting bodies and mycelia and their bioactive compounds. Agricult. Food Chem. 63: 7108–7123.
Kim, S.P. et al., 2013. Hericium erinaceus (Lion’s Mane) mushroom extracts inhibit metastasis of cancer cells to the lung in CT-26 colon cancer-transplanted mice. Agri. Food Chem. 61: 4898–4904.
Kim, S.P. et al., 2011. Composition and mechanism of antitumor effects of Hericium erinaceus mushroom extracts in tumor-bearing mice. Agric. Food Chem. 59: 9861–9869.
Yang, Y., Li, J., Hong, Q., Zhang, X., Liu, Z., & Zhang, T. (2022). Polysaccharides from Hericium erinaceus Fruiting Bodies: Structural Characterization, Immunomodulatory Activity and Mechanism. Nutrients, 14(18), 3721.
Kang, I.S. et al., Effects of Agaricus blazei Murill water extract on immune response in BALB/c mice. Han’guk Sikp’um Yongyang Kwahak Hoechi 44(11): 1629–1636.