ธนาคารทรัพยากรชีวภาพแห่งชาติ ธนาคารเพื่อการอนุรักษ์และใช้ประโยชน์ทรัพยากรอย่างยั่งยืน

เรื่องโดย ภัทรา สัปปินันทน์

ประเทศไทยตั้งอยู่ในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ที่เต็มไปด้วยความอุดมสมบูรณ์และความหลากหลายทางชีวภาพ ด้วยภูมิประเทศที่หลากหลายและสภาพภูมิอากาศร้อนชื้น ทำให้ประเทศไทยมีต้นทุนที่ได้เปรียบทั้งในด้านการดำรงชีพและโอกาสการขับเคลื่อนเศรษฐกิจผ่านอุตสาหกรรมต่าง ๆ ตั้งแต่ระดับจุลภาคจนถึงมหภาค แต่การคงอยู่ของทรัพยากรเหล่านี้อาจไม่ยั่งยืน เนื่องจากความแปรปรวนของสภาพภูมิอากาศ มหันตภัยทางธรรมชาติ การใช้ทรัพยากรที่มากเกินความจำเป็น ไม่เว้นแม้แต่การรุกรานโดยมนุษย์ ส่งผลให้ระบบนิเวศอยู่ในภาวะขาดความสมดุล ทำให้สิ่งมีชีวิตหลายชนิดเสี่ยงต่อการสูญพันธุ์จากการขาดแหล่งอาหารและที่อยู่ และอาจนำไปสู่การสูญเสียความมั่นคงทางทรัพยากรชีวภาพที่เคยมีมา

เพื่อเตรียมพร้อมรับมือกับปัญหาดังกล่าว ธนาคารทรัพยากรชีวภาพแห่งชาติ (National Biobank of Thailand: NBT) จึงได้รับการจัดตั้งขึ้นในปี พ.ศ. 2562 สำหรับเป็นโครงสร้างพื้นฐานของประเทศในการสนับสนุนการดำเนินงานอนุรักษ์ทรัพยากรชีวภาพแบบระยะยาว ภายใต้การบริหารจัดการของ สวทช. เพื่อเป็นคลังสำรองให้แก่ประเทศ รวมถึงสนับสนุนการใช้ข้อมูลชีวภาพให้เกิดประโยชน์สูงสุด ผ่านการดำเนินงานร่วมกันของนักวิจัยจาก 3 ธนาคาร คือ ธนาคารพืช (Plant bank) ธนาคารจุลินทรีย์ (Microbe bank) และธนาคารข้อมูลชีวภาพ (Data bank)

อนุรักษ์แบบระยะยาว เตรียมพร้อมฟื้นคืนทรัพยากรในยามวิกฤต

หนึ่งในหมุดหมายสำคัญในการดำเนินงานด้านการอนุรักษ์ของ NBT คือ การสนับสนุนการจัดเก็บสิ่งมีชีวิตนอกสภาพธรรมชาติแบบระยะยาวด้วยกระบวนการทางวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีที่ทันสมัย เพื่อเตรียมพร้อมฟื้นคืนทรัพยากรชีวภาพให้แก่ประเทศในยามที่เกิดความสูญเสียจากภัยธรรมชาติหรือการใช้ประโยชน์จากทรัพยากรที่มากเกินพอดี

NBT ดำเนินงานจัดเก็บทรัพยากรชีวภาพผ่าน 2 ธนาคาร คือ ธนาคารพืชและธนาคารจุลินทรีย์ ธนาคารพืชมีภารกิจด้านการเก็บอนุรักษ์พันธุกรรมพืชของประเทศไทย โดยให้ความสำคัญกับพืชถิ่นเดียว พืชที่เสี่ยงต่อการสูญพันธุ์ และพืชที่มีความสำคัญต่อเศรษฐกิจ ส่วนธนาคารจุลินทรีย์มีภารกิจด้านการเก็บสำรองจุลินทรีย์ที่มีศักยภาพในการนำไปใช้ประโยชน์และเป็นแหล่งอ้างอิงที่เชื่อถือได้ทั้งในระดับประเทศและนานาชาติ

NBT มีความพร้อมด้านโครงสร้างพื้นฐานในการวิจัยและการจัดเก็บทรัพยากร โดยมีเครื่องมือสำหรับจัดเก็บตัวอย่างทรัพยากรชีวภาพในรูปแบบคงสภาพหรือคงความมีชีวิตที่อุณหภูมิเยือกแข็งถึง 3 ระดับ ระดับ -20 องศาเซลเซียส ใช้สำหรับจัดเก็บเมล็ดพันธุ์พืชที่บรรจุในหลอดขนาด 25 มิลลิลิตร จัดเก็บได้ 100,000 หลอด ส่วนอุณหภูมิระดับ -80 องศาเซลเซียส ใช้สำหรับจัดเก็บจุลินทรีย์และตัวอย่างชีววัสดุอื่น ๆ ที่บรรจุในหลอดขนาด 2.5 มิลลิลิตร จัดเก็บได้ 300,000 หลอด นอกจากนี้ยังมีถังไนโตรเจนเหลวขนาด 1,770 ลิตร สำหรับจัดเก็บตัวอย่างเซลล์สิ่งมีชีวิตในสภาวะเย็นยิ่งยวดที่อุณหภูมิ -196 องศาเซลเซียส

หัวใจสำคัญในการอนุรักษ์พันธุกรรมสิ่งมีชีวิตแต่ละชนิด คือ “ความสามารถในการมีชีวิตรอดหลังการจัดเก็บในธนาคาร” เพื่อให้มั่นใจว่าจะนำสิ่งมีชีวิตเหล่านี้กลับมาใช้ฟื้นฟูทรัพยากรความหลากหลายทางชีวภาพของประเทศให้คงความสมบูรณ์ต่อไปได้ในอนาคต

ในการดำเนินงาน ทีมวิจัยให้ความสำคัญอย่างยิ่งต่อการศึกษาและพัฒนากระบวนการจัดเก็บให้เหมาะสมต่อสิ่งมีชีวิตแต่ละชนิด เพื่อคงความหลากหลายทางชีวภาพให้ได้มากที่สุด เพราะความหลากหลายทางพันธุกรรมอาจส่งผลถึงความสามารถในการทนต่อสภาพแวดล้อมในกระบวนการจัดเก็บที่แตกต่างกัน นอกจากนี้อีกประเด็นที่ NBT ให้ความสำคัญไม่แพ้กัน คือ การศึกษาระบบนิเวศที่เหมาะสมต่อการดำรงอยู่ของสิ่งมีชีวิต ทั้งในขณะเก็บตัวอย่างเพื่อการอนุรักษ์และการคืนสู่ธรรมชาติ เนื่องจากถิ่นอาศัยเดิมอาจเปลี่ยนแปลงไปจนไม่เหมาะสมต่อการมีชีวิตรอด และการนำกลับคืนถิ่นจะต้องคืนให้ตรงกับถิ่นที่อยู่หรือแหล่งที่มา เพื่อป้องกันการเปลี่ยนแปลงของธรรมชาติอันเกิดจากมนุษย์ ที่นำสิ่งมีชีวิตสายพันธุ์แปลกปลอมเข้าสู่พื้นที่ และส่งผลกระทบต่อความหลากหลายทางชีวภาพในอนาคต

วิจัย พัฒนา และสร้างแพลตฟอร์มเพื่อการดำเนินงานร่วมกันอย่างยั่งยืน

ในการดำเนินงานด้านการอนุรักษ์ทั้งในห้องปฏิบัติการและในพื้นที่ศึกษา หนึ่งในความลำบากที่ผู้ปฏิบัติงานต่างหลีกหนีไม่พ้น คือ การต้องเผชิญหน้ากับข้อมูลจำนวนมาก ความยากในการประมวลผล และความท้าทายในการหาความเชื่อมโยงของข้อมูลเพื่อสังเคราะห์องค์ความรู้ใหม่

ธนาคารข้อมูลชีวภาพจึงเป็นส่วนงานที่มีบทบาทสำคัญในการผลิตเครื่องมือทางด้านชีวสารสนเทศ (bioinformatics) ให้ตอบโจทย์การทำงานของนักวิจัย หน่วยงานภาครัฐและเอกชน รวมถึงทำหน้าที่เชื่อมโยงองค์ความรู้และงานวิจัยให้เกิดการดำเนินงานร่วมกันอย่างยั่งยืน ตัวอย่างภารกิจที่สำคัญของธนาคาร เช่น การพัฒนาแพลตฟอร์มสารสนเทศเพื่อสนับสนุนการวิเคราะห์และจัดการข้อมูลทรัพยากรชีวภาพในไทย การจัดทำฐานข้อมูลด้านพันธุกรรมเพื่อเป็นแหล่งอ้างอิงในระดับประเทศ และการดำเนินงานวิจัยด้านชีวสารสนเทศโดยอาศัยความเชี่ยวชาญเฉพาะทางในการดำเนินงานวิเคราะห์ชุดข้อมูลขนาดใหญ่ (big data) ผ่านระบบคอมพิวเตอร์สมรรถนะสูง (high performance computing: HPC)

ปัจจุบัน NBT อยู่ระหว่างการพัฒนาแพลตฟอร์มสำหรับใช้ในภารกิจการบริหารจัดการและจัดเก็บข้อมูลให้ได้มาตรฐาน สะดวกต่อการใช้ประโยชน์ข้อมูลร่วมกัน เพื่อให้บริการแก่ผู้ดำเนินงานด้านทรัพยากรชีวภาพในไทยทั้งในเชิงการอนุรักษ์และการวิจัย แพลตฟอร์มนี้จะช่วยเชื่อมโยงการดำเนินงานด้านการอนุรักษ์ระหว่างหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ลดความซ้ำซ้อนและเพิ่มความร่วมมือในการจัดการทรัพยากรชีวภาพของชาติ รวมถึงอำนวยความสะดวกด้านการสืบค้นบนฐานข้อมูล เพื่อใช้เป็นข้อมูลอ้างอิงในกิจกรรมด้านการอนุรักษ์และการนำทรัพยากรชีวภาพไปใช้ประโยชน์เพื่อเพิ่มมูลค่า เช่น การใช้ประโยชน์ในอุตสาหกรรมการเกษตร อาหาร เวชสำอาง การแพทย์

ด้วยความพร้อมทางด้านบุคลากร งานวิจัย และโครงสร้างพื้นฐานที่ครบครัน NBT พร้อมดำเนินงานส่งเสริมหน่วยงานที่มีบทบาทด้านการอนุรักษ์ทรัพยากรชีวภาพทั้งในประเทศไทยและต่างประเทศ เพื่อร่วมกันดูแลรักษาทรัพยากรที่มีค่าและยกระดับเศรษฐกิจชีวภาพของไทยให้เติบโตอย่างมั่นคงและยั่งยืน

ผู้ที่สนใจสามารถดูรายละเอียดเพิ่มเติมเกี่ยวกับ NBT ได้ที่ www.nationalbiobank.in.th หรือติดต่อสอบถามความร่วมมือด้านงานวิจัยหรือติดต่อขอเยี่ยมชมสถานที่ได้ที่อีเมล nbt.pr@54.169.157.213