ดาวเต่า ดาวไถ

โดย พงศธร กิจเวช (อัฐ)
Facebook: คนดูดาว stargazer

“ที่สามดวงช่วงเรียงเคียงกันไป
เขาเรียกว่าดาวไถแต่บุราณ”

อิเหนา
พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2

กาลครั้งหนึ่งนานมาแล้ว มีนายพรานคนหนึ่งชื่อโอไรออน (Orion) วันหนึ่งโอไรออนได้พบกับอาร์ทิมิส (Artemis) เทพธิดาแห่งการล่าสัตว์ โอไรออนพูดอวดว่าเขาสามารถฆ่าสัตว์ให้หมดโลก

พระแม่ธรณีไกอา (Gaia) ได้ยินคำพูดของโอไรออนก็โกรธมาก จึงส่งแมงป่องยักษ์มาต่อยโอไรออนเสียชีวิต

เทพซูส (Zeus) ได้นำร่างของโอไรออน, แมงป่องยักษ์ รวมทั้งหมา 2 ตัว ของโอไรออน ขึ้นไว้บนท้องฟ้า เพื่อเป็นเครื่องเตือนใจ กลายเป็นกลุ่มดาวนายพราน (Orion) กลุ่มดาวแมงป่อง (Scorpius), กลุ่มดาวหมาใหญ่ (Canis Major) และกลุ่มดาวหมาเล็ก (Canis Minor)

ภาพวาดกลุ่มดาวนายพรานจากหนังสือ Uranometria ของ Johann Bayer พิมพ์ครั้งแรกปี พ.ศ. 2146 (ภาพนี้พิมพ์ใหม่เมื่อปี พ.ศ. 2204)
ที่มาภาพ : Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Orion_(mythology)

กลุ่มดาวนายพรานกับกลุ่มดาวแมงป่องจะอยู่ตรงข้ามกันบนท้องฟ้า ไม่สามารถเห็นกลุ่มดาวทั้งสองอยู่บนท้องฟ้าพร้อมกันเลย เมื่อเห็นกลุ่มดาวนายพรานจะไม่เห็นกลุ่มดาวแมงป่อง เมื่อเห็นกลุ่มดาวแมงป่องก็จะไม่เห็นกลุ่มดาวนายพราน

ในกลุ่มดาวหมาใหญ่จะมีดาวฤกษ์ที่สว่างที่สุดบนท้องฟ้าเวลากลางคืนคือดาวโจร (Sirius ควรทับศัพท์ตามหลักเกณฑ์ราชบัณฑิตยสภาว่า “ซิเรียส” มากกว่า ซิริอัส, ซิรีอัส, ซิริอุส หรือ ซิรีอุส)

ภาพถ่ายกลุ่มดาวนายพราน ที่สาธารณรัฐเช็ก ถ่ายภาพโดย Vojtěch Bauer ดาวสว่างทางซ้ายคือดาวโจร (Sirius)
ที่มาภาพ : NASA https://apod.nasa.gov/apod/ap200218.html

คนไทยเรียกกลุ่มดาวนายพรานว่า “ดาวเต่า” โดยดาวสว่าง 4 ดวงของกลุ่มดาวนายพราน เรียงเป็นรูปสี่เหลี่ยม เหมือนเท้าทั้ง 4 ของเต่าคือ ดาวบีเทลจูส (Betelgeuse) เป็นเท้าซ้ายหน้า, ดาวเบลเลทริกซ์ (Bellatrix) เป็นเท้าขวาหน้า, ดาวไซฟ์ (Saiph) เป็นเท้าหลังซ้าย และดาวไรเจล (Rigel) เป็นเท้าหลังขวา หัวนายพรานก็เป็นหัวเต่า

ภาพแสดงเขตพื้นที่ของกลุ่มดาวนายพราน (Orion) ที่มาภาพ : สหพันธ์ดาราศาสตร์สากล (IAU) https://www.iau.org/public/themes/constellations/

ดาวสว่าง 3 ดวงตรงกลางที่เรียงเป็นเส้นตรงเรียกว่า เข็มขัดนายพราน (Orion’s belt) ประกอบด้วยดาวอัลไนแทก (Alnitak), ดาวอัลไนแลม (Alnilam) และดาวมินทากา (Mintaka) คนไทยเห็นเป็นคันไถสำหรับไถนาจึงเรียกว่า “ดาวไถ” โดยรวมดาว 3 ดวงที่เป็นเข็มขัดนายพรานกับดาบนายพรานคือดาวที่เรียงลงมาทางด้านล่างดาวอัลไนแทกด้วย ดาวไถจึงปรากฏซ้อนอยู่บนกระดองของดาวเต่า

บทละครเรื่อง “รามเกียรติ์” พระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ 1 ได้กล่าวถึงที่มาของดาว 3 ดวง ที่เป็นเข็มขัดนายพรานนี้ว่า เมื่อพระรามยกทัพไปรบกับทศกัณฐ์ พระรามส่งพระลักษณ์ที่เป็นน้องชายออกมารบกับกุมภกรรณที่เป็นน้องชายของทศกัณฐ์

ภาพจิตรกรรมฝาผนังวัดพระศรีรัตนศาสดาราม (วัดพระแก้ว) กรุงเทพฯ ห้องที่ 61 พระรามแผลงศรเกิดเป็นดวงจันทร์ 3 ดวง (เข็มขัดนายพราน) ถ่ายโดยผู้เขียน

พระลักษณ์พลาดท่าโดนหอกโมกขศักดิ์ซึ่งเป็นหอกวิเศษของกุมภกรรณปักอก (แต่ยังไม่เสียชีวิต) สุครีพที่เป็นลิงทหารเอกจึงให้นิลนนท์ไปทูลพระรามให้ทราบ

เมื่อพระรามทราบก็เศร้าโศกอย่างมาก สั่งให้นิลนนท์รีบนำทางไปหาพระลักษณ์ แต่เนื่องจากเป็นเวลากลางคืน เมฆเต็มท้องฟ้าบดบังแสงดาวและแสงเดือน ทำให้มืดสนิทไม่เห็นเส้นทาง นิลนนท์จึงพาพระรามหลงทาง พระรามโกรธนิลนนท์ที่ทำให้เสียเวลา แล้วพระรามจับศรจันทวาทิตย์ยิงขึ้นบนท้องฟ้า เกิดเป็นดวงจันทร์ (ศศิธร) 3 ดวง เป็นแสงสว่างนำทางไปจนเจอพระลักษณ์

ดวงจันทร์ 3 ดวงนั้นเมื่อเวลาผ่านไปก็ลอยห่างไปเรื่อย ๆ จนทุกวันนี้เห็นเป็นดาว 3 ดวง

“มืดคลุ้มอับแสงดาวเดือน

เมฆเกลื่อนบดบังรัศมี

ไม่เห็นมรรคาพนาลี

กระบี่พาหลงวงไป

พระพิโรธโกรธกริ้วกระทืบบาท

พสุธากัมปนาทหวาดไหว

เหวยไอ้นิลนนท์จังไร

เหตุใดจึ่งพากูหลงมา

ว่าแล้วจับจันทวาทิตย์

ทรงฤทธิ์พาดสายเงื้อง่า

น้าวหน่วงแผลงไปในเมฆา

เสียงสนั่นลั่นฟ้าธาตรี

เกิดเป็นศศิธรสามดวง

โชติช่วงจำรัสรัศมี

แสงสว่างพ่างพื้นธรณี

ภูมีเร่งรีบเสด็จจร”

ภาพสามเหลี่ยมฤดูร้อน
ที่มาภาพ : Wikipedia https://en.wikipedia.org/wiki/Winter_Triangle

ดาวสว่าง 3 ดวงนี้เป็นดาวที่โดดเด่นสังเกตจดจำได้ง่าย แม้ในเมืองที่มีมลพิษแสงมากอย่างกรุงเทพฯ เหมาะสำหรับผู้ที่เริ่มเรียนดูดาว

กลุ่มดาวนายพรานหรือดาวเต่ายังเป็นดาวช่วยบอกฤดูกาลอีกด้วย โดยลากเส้นจากดาวบีเทลจูสไปดาวโจรหรือดาวซิเรียสในกลุ่มดาวหมาใหญ่ และไปดาวโพรซีออน (Procyon) ในกลุ่มดาวหมาเล็ก เกิดเป็นรูปสามเหลี่ยมขนาดใหญ่เรียกว่า สามเหลี่ยมฤดูหนาว (Winter Triangle) เป็นสามเหลี่ยมที่จะเห็นในฤดูหนาว

ฤดูหนาวของประเทศในซีกโลกเหนือที่มี 4 ฤดู จะเริ่มเดือนธันวาคมถึงกุมภาพันธ์ ต่างจากประเทศไทยที่มี 3 ฤดู จะเริ่มประมาณกลางเดือนตุลาคมถึงกลางเดือนกุมภาพันธ์ (แต่ละปีวันที่อาจไม่ตรงกันขึ้นกับการประกาศของกรมอุตุนิยมวิทยาในปีนั้น)

ภาพเปรียบเทียบดาวเต่า ดาวไถ กับกลุ่มดาวนายพราน ที่มาภาพ หนังสือ มหัศจรรย์มนุษย์กับดวงดาว โดย นิพนธ์ ทรายเพชร พิมพ์ครั้งที่ 4 สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย 2555 หน้า 78

ในเดือนเมษายนตอนหัวค่ำเราจะเห็นกลุ่มดาวนายพรานทางทิศตะวันตก แต่ละวันกลุ่มดาวนายพรานจะต่ำลงเรื่อย ๆ จนปลายเดือนพฤษภาคมจะไม่เห็นกลุ่มดาวนายพราน ต้องรอถึงปลายเดือนกรกฎาคมตอนเช้ามืดจะเห็นกลุ่มดาวนายพรานทางทิศตะวันออก กลุ่มดาวนายพรานจะขึ้นเร็วขึ้นเรื่อย ๆ เราจะเห็นกลุ่มดาวนายพรานจนถึงกลางเดือนพฤษภาคมอีกครั้งเป็นเช่นนี้ทุกปี

ภาพเนบิวลานายพราน ถ่ายโดยกล้องโทรทรรศน์อวกาศฮับเบิล (Hubble Space Telescope) ปี พ.ศ. 2547-2548
ที่มาภาพ : https://hubblesite.org/contents/media/images/2006/01/1826-Image.html

สิ่งที่น่าสนใจมากที่สุดอย่างหนึ่งในกลุ่มดาวนายพรานคือ เนบิวลานายพราน (Orion Nebula) หรือ M42 อยู่ใกล้ปลายดาบของนายพราน (ใต้เข็มขัดนายพราน) เนบิวลาคือกลุ่มฝุ่นและแก๊สในอวกาศ สามารถเห็นได้ด้วยตาเปล่า (อันดับความสว่าง +4) ในที่มืดสนิท

คำศัพท์น่ารู้

กลุ่มดาว (constellation) คือเขตพื้นที่บนท้องฟ้า (เปรียบเทียบเหมือนการแบ่งเขตประเทศ) สหพันธ์ดาราศาสตร์สากล (International Astronomical Union ย่อว่า IAU) แบ่งท้องฟ้าทั้งหมดออกเป็น 88 กลุ่มดาว เมื่อปี พ.ศ. 2473 สำหรับดาวแบบไทยจะใช้คำว่า “ดาว” นำหน้า ไม่ใช้ “กลุ่มดาว” นำหน้า ตัวอย่างเช่น ใช้ว่า “ดาวเต่า” ไม่ใช้ว่า “กลุ่มดาวเต่า”
ดาวเรียงเด่น (asterism) คือดาวฤกษ์สว่างที่เรียงตัวคล้ายรูปร่างสัตว์หรือสิ่งของ ดาวเรียงเด่นอาจจะเป็นส่วนหนึ่งในกลุ่มดาว ตัวอย่างเช่น ดาวเรียงเด่นเข็มขัดนายพรานในกลุ่มดาวนายพราน หรืออาจเชื่อมระหว่างกลุ่มดาวเช่น ดาวเรียงเด่นสามเหลี่ยมฤดูหนาวที่เชื่อมระหว่างกลุ่มดาวนายพราน, กลุ่มดาวหมาใหญ่ กับกลุ่มดาวหมาเล็ก
กระจุกดาว (star cluster) คือดาวฤกษ์หลายดวงที่เห็นอยู่ใกล้กัน กระจุกดาวจะเป็นส่วนเล็ก ๆ ในกลุ่มดาว ตัวอย่างเช่น กระจุกดาวลูกไก่ (Pleiades) ในกลุ่มดาววัว (Taurus)