แทบไม่น่าเชื่อว่า มอส ลิเวอร์เวิร์ต และฮอร์นเวิร์ต พืชที่มีวิวัฒนาการน้อยกว่าพืชกลุ่มอื่นๆ ไม่มีแม้กระทั่ง ราก ลำต้น ใบ ที่แท้จริง แต่กลับมีกลไกพิเศษมากมายที่ช่วยให้พืชเหล่านี้สามารถอยู่รอดมาได้ ซึ่งมนุษย์ได้มีการนำความพิเศษเหล่านี้มาใช้ประโยชน์ในด้านต่างๆ รวมถึงมีการวิจัยเพื่อนำสิ่งที่ซ่อนเร้นอยู่ภายในพืชกลุ่มนี้ออกมาใช้

             ลองมาทำความรู้จักประโยชน์ของพืชจิ๋วเหล่านี้กัน เริ่มจาก

             ประโยชน์ด้านการเก็บกักน้ำ มอสข้าวตอกฤาษี หรือ Sphagnum moss ได้ชื่อว่าเป็นฟองน้ำมีชีวิต เนื่องจากมีโครงสร้างพิเศษที่ช่วยให้ข้าวตอกฤาษีสามารถเก็บน้ำไว้ได้จำนวนมาก นั่นคือ ช่องว่างที่เรียงกันอยู่จำนวนมากภายในเซลล์ แต่ละช่องว่างจะมีลักษณะคล้ายลูกโป่งที่มีช่องเปิด 1 ช่อง และสามารถขยายขนาดเพื่อรองรับน้ำได้ปริมาณมาก

             คุณสมบัติการกักเก็บน้ำของมอสข้าวตอกฤาษี ทำให้มีการนำข้าวตอกฤาษีไปใช้เป็นวัสดุคลุมดิน เพื่อป้องกันการสูญเสียน้ำ ในกระถางของไม้ดอกไม้ประดับสวยงามที่ต้องการความชุ่มชื้นสูง

ประโยชน์ด้านสิ่งแวดล้อม และการดักจับฝุ่นละออง มอสหลายชนิดมีการสร้างแว็กซ์เคลือบบนผิวเซลล์ เพื่อป้องกันการสูญเสียน้ำออกจากเซลล์ และทำหน้าเป็นกาวคอยดักจับฝุ่นในอากาศที่ลงมาตกบนมอสด้วย ฝุ่นที่ติดอยู่กับแว็กซ์นี้จะไม่ฟุ้งกระจายกลับสู่สิ่งแวดล้อม แต่จะถูกย่อยสลายกลายเป็นปุ๋ยให้กับมอส

ในต่างประเทศมีการนำคุณสมบัติการดักฝุ่นของมอสมาใช้ประโยชน์ โดยการปลูกมอสไว้ตามเกาะกลางถนน เพื่อให้มอสคอยดักจับฝุ่นที่ฟุ้งกระจายอยู่ตามถนน และยังคอยกักเก็บความชุ่มชื่นเอาไว้ ช่วยลดทั้งฝุ่นละอองและเพื่อความสดชื่นให้กับพื้นที่ที่มีมลพิษสูง

ประโยชน์ด้านการแพทย์  จากอนุพันธ์ของสารต่างๆ ที่ซ่อนอยู่ในพืชจิ๋ว จากการสังเกตมอส ลิเวอร์เวิร์ต และฮอร์นเวิร์ตในธรรมชาติ มักพบว่าไม่มีแมลงหรือสัตว์อื่นๆ กินพืชกลุ่มนี้ และยังไม่พบเชื้อรา และโรคพืชต่างๆ ในพืชกลุ่มนี้ จึงเริ่มมีการศึกษาอนุพันธ์ของสารที่มีอยู่ในโครงสร้างของพืช จากการศึกษาในห้องปฏิบัติการในต่างประเทศพบสารออกฤทธิ์ทางชีวภาพ สารต้านเชื้อรา แบคทีเรีย และเซลล์มะเร็ง

อย่างไรก็ตาม ในประเทศจีน มีการใช้ประโยชน์จากมอส และลิเวอร์เวิร์ตในรูปแบบของสมุนไพร และภูมิปัญญาชาวบ้านมาแล้วเป็นเวลานาน เช่น การใช้ลิเวอร์เวิร์ตรักษาฝีหนอง ใช้เป็นยาลดไข้ ยาคลายกล้ามเนื้อ และยังนำมอสมาทำเป็นชา ชงดื่มแก้เมื่อย และเป็นยาขับนิ่วในไต

ประโยชน์ด้านการเฝ้าระวังสิ่งแวดล้อม  เนื่องจากพืชจิ๋วมีโครงสร้างไม่ซับซ้อน การดูดซับสารอาหารจะดูดซับเข้าสู่เซลล์โดยตรง มนุษย์จึงในคุณสมบัตินี้ในการตรวจสอบสารที่พืชดูดซับเข้าไป เพื่อเฝ้าระวังสารปนเปื้อนจำพวกโลหะหนัก ในบริเวณที่เป็นย่านอุตสาหกรรม

นอกจากประโยชน์ที่กล่าวมาแล้ว พืชจิ๋วอย่างมอส ลิเวอร์เวิร์ต และฮอร์นเวิร์ต ยังมีประโยชน์ในด้านของสภาพจิตใจ เช่น โครงการปลูกมอสของนักโทษในเรือนจำต่างประเทศ เพื่อใช้ฟื้นฟูสภาพจิตใจ และประโยชน์ในแง่ของการศึกษาวิวัฒนาการ โดยเฉพาะในกลุ่มฮอร์นเวิร์ต  ที่แม้จะไม่ค่อยมีการนำมาใช้ประโยชน์ในด้านต่างๆ ที่กล่าวมา แต่ฮอร์นเวิร์ตมีลักษณะที่เชื่อมโยงกันระหว่างพืชกลุ่มไม่มีท่อลำเลียง หรือพืชกลุ่มไบรโอไฟต์ กับพืชกลุ่มมีท่อลำเลียง ซึ่งมีวิวัฒนาการสูงกว่า

ข้อมูลจากงานเสวนา มอส...พืชจิ๋ว คุณค่าไม่จิ๋ว

วันพฤหัสบดีที่ 21 พฤษภาคม 2552